نماد اسلام در‌آفریقا - آکا

از آن دوران به بعد قیروان به شهری مترقی شهرت یافت بویژه در دوران اغالبی‌ها (سلسله اغالبی) که مرکز علم و فرهنگ بود و بیشتر اندیشمندان و علما از شهرهایی چون بغداد، کوفه، بصره و حتی یونان به این شهر می‌آمدند تا علوم مختلف را در آن فراگیرند. اغالبی‌ها قیروان را به عنوان پایتخت برگزیدند و تمام تلاش خود را برای آبادانی آن به کار بردند و قیروان مرکز تمدن و فرهنگ طی عصرهای مختلف شد.

از ویژگی‌های این شهر می‌توان به ساخت بیت‌الحکمه به عنوان نخستین دانشگاه اسلامی که مرکز تجمع اندیشمندان و علمای بزرگ جهان بود اشاره کرد، که فعالیت‌های علمی و فکری بسیاری در آن شکل می‌گرفت. به طوری که شیخ سحنون و مالک بن انس علمای بسیاری را پرورش و رشد دادند.

همان‌طور که کوردوبا (قرطبه) در اندلس و فاس در مراکش مراکز علمی مسلمانان بودند، قیروان نیز از نخستین مراکز علمی در آفریقا بود و نقش کلیدی در تدریس و پرورش و اشاعه علوم دینی داشت. معماری این شهر در دوران فاطمی‌ها به اوج خود رسید به طوری که بناهای تاریخی به منظور ارائه ابعاد معنوی علمی و معرفتی این شهر ساخته شد و به شهری دینی تبدیل شد که فعالیت‌های دینی آن در ماه مبارک رمضان و میلاد پیامبر اکرم(ص) بسیار برجسته بود.

اولین مسجد آفریقا

هر چیزی در قیروان با عظمت و بزرگی اسلام ساخته شد. بویژه مسجد عقبه بن نافع به عنوان بزرگ‌ترین آثار اسلامی در آفریقا به شمار می‌رود.

این مسجد با برخورداری از تزئینات زیبا و برجسته یکی از آثار باستانی و مفاخر مهم جهان اسلام است که نه‌تنها الگویی برای ساخت مساجد آفریقایی بود، بلکه بسیاری از معماران غربی نیز از آن الهام می‌گرفتند. به عنوان نمونه بزرگ‌ترین مسجد مسلمانان در پاریس نیز بر اساس معماری این مسجد ساخته شده است.

مسجد عقبه بن نافع سال 55 هجری ساخته شد. این مسجد در ابتدا بسیار کوچک بود و سقف آن روی ستون‌ها به صورت مستقیم قرار داشت، اما با گذشت زمان و در مراحل مختلف تاریخ اسلام ضمن تغییرات بسیار با تزئینات زیبا آراسته شد. شکل خارجی مسجد به گونه‌ای است که بیننده تصور می‌کند، دژی مستحکم در اطرافش قرار دارد و از آن حفاظت می‌کند.

اولین کسی که پس از عقبه بن نافع مسجد جامع را ترمیم و بازسازی کرد، حسان بن نعمان غسانی بود که همه مسجد جز محراب آن را تخریب کرد و در سال 80 هجری مسجدی با ستون‌ها و زیرساخت‌های بسیار مستحکم بنا کرد.

در سال 105 هجری، والی وقت قیروان زمین شمالی مسجد را خرید و به آن ضمیمه کرد، همچنین مکانی برای وضو اختصاص داد. سپس گلدسته‌ای برای مسجد در بخش دیوارهای شمالی آن کنار چاه جنان ساخت.

در سال 221 هجری زیاده‌الله بن اغلب دومین پادشاه اغلبی‌ها به تخریب بخش‌هایی از این مسجد پرداخت و علاوه بر توسعه، به ارتفاع سقف‌های آن اقدام کرد. سپس قبه‌ای تزئینی با سنگ‌های مرمر بر استوانه محراب ساخت. وی درصدد بود تا محراب را تخریب کند، اما فقهای قیروان به او اعتراض کردند. از این رو وی محرابی جدید با سنگ مرمر و با تزئینات بسیار زیبا بنا کرد.

در سال 248 هجری احمد بن محمد اغلبی به تزئین منبر و دیوار محراب با سنگ‌ها و آجرهای تزئینی اقدام کرد. در سال 261 هجری نیز به توسعه صحن مسجد و ساخت قبه باب‌البهو پرداخت. در این مرحله مسجد به زیباترین درجه زیبایی خود رسید.

در سال 441 هجری معز بن بادیس به ترمیم مسجد و تجدید بنای آن اقدام کرد و در ساخت آن از هنر معرق‌کاری بهره جست که تا امروز در کناره‌های محراب مسجد وجود دارد. پس از جنگ هلالیه، حفصی‌ها به تجدید بنای مسجد اقدام کردند. مسجد امروز مقیاس‌های اولیه که ابراهیم بن احمد اغلبی تعیین کرده بود را حفظ کرده است، به گونه‌ای که طول زمین مسجد 126 متر، عرض آن 77 متر، طول نمازخانه 70 متر، عرض آن حدود 38 متر، طول صحن 67 متر و عرض آن 56 متر است. نمازخانه مسجد تقریبا نیمی از مساحت مسجد را در بر گرفته است.

5 گنبد و 11 دروازه

مسجد عقبه بن نافع،‌ 5‌ گنبد و 11 ‌دروازه‌ ورودى‌ دارد. گلدسته این مسجد از زیباترین گلدسته‌هایی است که مسلمانان در آفریقا آن را بنا کردند و همه گلدسته‌هایی که پس از آن در کشورهای آفریقایی ساخته شدند بر اساس این مسجد بود و جز در موارد نادر با آن اختلاف ندارند.

گلدسته‌های این مسجد با دیگر گلدسته‌های مسجد